دانشجو و هر محققی به منظور انجام پایان نامه و یا تحقیق پیش روی خود، پیش از هر کاری نیاز به طی کردن یک مرحله تحقیق کامل در خصوص موضوع مورد نظر خود دارد.
در دهه های اخیر، در مباحث و موضوعات مختلفی، دیدگاه کیفی در تحقیقات و موضوعات پایان نامه های دانشجویان نفوذ کرده است که همین امر سبب شده است تا روش کیفی در پایان نامه های این دانشجویان نیز به کار گرفته شود.
رشته هایی هم چون صنایع، مدیریت، حسابداری و … از جمله رشته هایی هستند که روش تحقیق کیفی در پایان نامه های آن ها به طور چشمگیری مشاهده می گردد و هر روزه بر تعداد این نوع از پایان نامه ها در این رشته ها نیز افزوده می گردد.
لذا در این مطلب تلاش گردیده است تا مراحل روش تحقیق کیفی برای این دانشجویان و دیگر محققین شرح داده شود تا بتوانند موضوع مدنظر خود را به شکل بهتری به سرانجام برسانند.
روش کیفی در پایان نامه
یکی از روش های تحقیق و جمع آوری اطلاعات در موضوعات مختلفی که در پایان نامه های دانشجویان برخی از رشته های دانشگاهی به چشم میخورد، روش کیفی در پایان نامه ها می باشد که برای انجام این نوع تحقیق نیاز به اطلاع دقیق از رویکردهای آن می باشد که در ادامه به آن ها پرداخته خواهد شد.
منظور از مطالعه کیفی، ارجحیت کیفیت یک پدیده نسبت به کمیت آن است که منجر به واشکافی معانی، مفاهیم، تعاریف، علامت ها، استعاره های مربوطه، توضیحات و ویژگی موارد مهم در موضوع‌های مورد مطالعه، می گردد.
می توان روش تحقیق کیفی را روشی که به بررسی کیفیت روابط، فعالیت ها، موقعیت ها و یا موارد می پردازد، یاد کرد که عموما به توصیف این موارد در جوامع آماری بزرگ می پردازد.
رویکردهای مختلفی در روش تحقیق کیفی به کار گرفته می شود که در سال های مختلفی به نام محققینی که این رویکردها را مورد بررسی و استفاده قرار داده اند، نام گذاری گردیده است.
روش تحقیق کیفی در پایان نامه ها ممکن است در شیوه های مختلفی گنجانده شود که مواردی مثل:
- نظریه مبنایی
- پدیدار شناختی
- تحلیل مکالمات یا گفتمان
- کردار شناسی
- جامعه سنجی
- مردم نگاری یا قوم نگاری
- وقایع زندگی یا تحقیق زندگی نامه ای
- تأویل شناسی یا هرمنوتیک،
- نشانه شناسی
توسط محققین مورد توجه قرار داشته است.
رویکرد های مختلفی در روش کیفی در پایان نامه ها به چشم میخورد که معتبر ترین آن ها به نام های زیر معرفی گردیده اند:
- استراوس و کوربین (۱۹۹۰): روی آورد پدیدار شناختی
- جیورجی (۱۹۸۵ و ۱۹۷۵) و ورتز (۱۹۸۵)؛ تحلیل گفتمان
- دی (۱۹۹۳)، هنوود و پید جن (۱۹۹۲)، پتن (۱۹۹۵) و تیلور و بوگدان (۱۹۸۴) در زمینه های متنوع دیگر
- رویکرد گوبا و لینکولن (۱۹۹۴) متشکل از اعتبار سنجی، انتقال پذیری اجزا، اطمینان پذیری و تأیید پذیری، روش های دستیابی به دقت علمی می باشد.
در بیش تر امور تحقیقاتی از همین رویکرد بهره گرفته می شود که تمرکز اصلی این متن نیز بر همین رویکرد می باشد، هر چند می توان نقاط اشتراک بسیار زیادی بین رویکزد های مختلف مشاهده نمود.
انواع شیوه های تحقیق کیفی
در بخش ها و به شیوه های مختلفی ممکن است از روش های کیفی در به ثمررساندن یک تحقیق بهره برده شود که برخی از آن ها به شرح زیر است:
نظریه مبنایی (Grounded theory)
به مفهوم بررسی علت از جزء به‌کل، از مطالعه پدیده ای هر بخش به وجود می آید و نشان دهنده مبدا و علت آن پدیده است. به عبارت دیگر، محقق باید ابتدا پدیده مدنظر خود را کشف کند، آن را تحلیل کند و به طرق مختلف اعم از آزمایشگاهی و غیره از نحوه نشات گرفتن آن اطلاعاتی جمع آوری کند.
مردم نگاری یا قوم نگاری (Ethnography)
همان طور که از نام آن بر می آید، پژوهش قوم نگاری عموما با انسان شناسی همبسته شده است. این نوع پژوهش توصیفی عمیق و تحلیلی دقیق از موقعیت فرهنگی منطقه مورد مطالعه می باشد. پژوهش قوم نگاری بر مشاهده، توصیف و داوری های کیفی یا تفسیر پدیده های مورد بررسی تأکید بسیار دارد.
پدیدار شناختی (Phenomenology)
استفاده از این پژوهش به منظور کسب آگاهی نسبت به تجربیات و مشاهدات بی واسطه برخی پدیدارها می باشد.
وقایع زندگی یا زندگی نامه (Biographical)
این نوع از تحقیق، به مطالعه زندگی یک فرد مشخص متمرکز است. به کمک روایت های مختلف و بر اساس مستندات و مدارک موجود تلاش به نمایان ساختن ابعاد وسیع تری از زندگی فرد مورد نظر دارد. این پژوهش را با نام تاریخ شفاهی نیز به یاد می آورند.
تحلیل مکالمات یا گفتمان (Discourse Analysis)
داده های اصلی در این نوع از روش تحقیق کیفی در پایان نامه ها، بر اساس گفتار و گفتمان به دست می آیند.
لازم است که محقق پس از بررسی این داده ها، اطلاعات دقیق تری کسب شده خود را نیز به آن ها اضافه نماید به شکلی که اصل سخن تغییری نکرده و تنها به تکمیل و تسهیل درک پیام آن متن کمک نماید.
این پژوهش عموما در علوم سیاسی و قضایی ریشه دارد و پرکاربرد تر می باشد هر چند ممکن است در علوم دیگری هم چون زبان‌شناسی، روان‌شناسی، جامعه شناسی اجتماعی و انسان‌شناسی نیز کاربرد داشته باشد.
تأویل شناسی یا هرمنوتیک (Hermeneutic)
این روش به بررسی فهم متون و چگونگی ادراک بهتر آن می پردازد. در حقیقت هرمنیوتیک، هنر رسیدن به فهم کامل و درک تام عبارت های گفتاری و نوشتاری مورد بررسی می باشد.
کردارشناسی (Ethnology)
اولین روزنه های ایجاد این نظریه، به مطالعه رفتارهای حیوانات در محیط های طبیعی مختلف باز می گردد که منجر به بیان این موضوع گردید که: نوزاد انسان به صورت ژنتیکی، وابسته به فرد یا افراد و محیطی که آن را بزرگ می شود، می گردد و از لحاظ تکاملی به سبب آن که عامل سازش با محیط می گردد، دارای ارزش ذاتی است.
به طورکلی در این روش سعی می گردد که انواع رفتار انسان ها شناسایی و درک شود.
جامعه سنجی (Sociometry)
این پژوهش اولین بار توسط مورنو در سال 1934 و به منظور مطالعه و اندازه گیری روابط بین افراد اجتماع از منظر جذب و دفع متقابل با بک سویه در یک بخش مورد مطالعه قرار گرفت.
در حقیقت این روش یک ابزار کلیدی در تعیین میزان پذیرش فرد یا افراد مورد مطالعه در یک گروه، کشف و درک بهتر روابط بین افراد و موارد مربوط به جامعه، می باشد که روش کیفی در پایان نامه های این رشته ها بسیار به کار گرفته می شود.
اجزای اصلی روش تحقیق کیفی
در هر تحقیق کیفی سه بخش اصلی وجود دارد که موارد زیر را شامل می شود:
بخش اول: داده‌ها و اطلاعات اولیه؛
این داده ها و اطلاعات لازمه ممکن است از منابع مختلفی جمع آوری شده باشند و مورد استفاده محقق قرار بگیرند. مواردی هم چون مصاحبه، مشاهده و مشارکت فردی یا عمومی از متداول ترین این منابع برای گردآوری اطلاعات می باشند.
از دیگر روش های جمع آوری داده ها می توان به مطالعه‌ی موردی، نظرات کارشناسان، گفتگوی گروهی متمرکز، سؤالات باز در نظرسنجی اشاره کرد.
بخش دوم: روش‌های تحلیل، تعبیر و تفسیر اطلاعات گردآوری شده؛
که به منظور دستیابی به یافته ها یا نظریه ها مورد استفاده محقق و دانشجو قرار می گیرد. این روش ها شامل شیوه های مفهوم پردازی داده های گردآوری شده ای است که ملزم به بررسی و تحلیل می باشند
فرآیند فوق الذکر به کدگذاری داده ها معروف است که از مراحل اصلی در روش تحقیق کیفی می باشد.
روش های دیگری هم چون نمونه‌گیری غیر آماری، یادداشت برداری و نمایش روابط مفهومی به‌صورت دیاگرام و فلوچارت نیز بخشی از مرحله‌ی تحلیلی می تواند قرار داده شود.
بخش سوم: شامل ارائه گزارش های نوشته شده و یا شفاهی به شکل مکتوب در مجله ها و یا ارائه در کنفرانس های علمی.
به منظور شناخت بهتر این اجزا و نحوه به کارگیری آن ها در امور مربوط به تحقیقات و پایان نامه ها می توانید از نکاتی که در ادامه شرح داده اند استفاده نمایید.
دانشجویانی که قصد دارند از روش کیفی در پایان نامه خود بهره ببرند، لازم است تا مزایا و محدویت های این روش نیز آشنا گردند:
مزایا و معایب روش های تحقیقاتی کیفی
- نقاط قوت:
1- رفتار های مدنظر برای مطالعه کیفی، به صورت واقعی در طبیعت و یا دنیای اطراف محقق به چشم میخورد و نه به شکل ساختگی و مصنوعی و یا غیر ملموس.
2- عمق ادراک در این روش بسیار بالا و به تبع آن اثر گذاری و اثر پذیری بالایی نیز خواهد داشت.
3- انعطاف پذیری روش کیفی در پایان نامه ها نیز به سبب نوع گردآوری داده های اولیه بسیار بالا می باشد.
- نقاط ضعف:
1- رخدادها، شرایط، میدان ها، پدیده ها و تعاملات همواره نمی توانند عینا تکرار شوند، لذا نتایج حاصله ممکن است گستردگی و عمومیت بالایی نداشته باشند.
2- زمان بر بودن گردآوری، تفسیر و تحلیل داده ها
3- گمنامی و جلب اعتماد در فرآیند گزینش یافته ها ممکن است چالش ها و خطا هایی را به وجود آورد.
4- حضور دانشجو و یا محقق تاثیر مشخص و عمیقی بر مبحث مورد مطالعه خواهد داشت.
5- عدم ارائه یک چارچوب دقیق و جامع نظری برای تحقیق مدنظر
6- همواره همراه با خطرهای جانی، اخلاقی و قانونی می باشد. به طور مثال در تحقیقات کیفی جنایی فرد ممکن است خود و یا گروه را در خطر جانی قرار دهد.
7- تجاوز به برخی حریم های حقوق انسانی، که ممکن است در فرآیند گردآوری اطلاعات از سوژه های انسانی مشاهده گردد.
لذا دانشجویان به منظور استفاده از روش کیفی در پایان نامه خود می توانند از نکات فوق جهت آشنایی بیش تر با آن استفاده نمایند و یا با مشاوران مرکز الو سلام مشاور در تماس باشند تا بتوانند به شکل دقیق تر و بهتری فصل سوم پایان نامه کیفی خود را به سرانجام برسانند.
